آموزه‌های معماری ایرانی و ساختمان‌سازی مسکونی از دوره قاجاریه تا امروز
ساختمان‌های مسکونی رعیت نشین دوره قاجاریه از پی سازی، اسکلت سازی مقاومی برخوردار بوده و گرچه نمای این ساختمان‌ها بسیار ساده بوده. اما اصول در آنها تیز حاکم بوده است.
پدیده ساختمان سازی به شیوه سنتی
در دوره قاجار، ساختن ساختمان‌های مسکونی به مرحله خاصی از طرح و تکنیک و اجرا رسیده بود. طراحی ساختمان‌های بیرونی و اندرونی و در مواردی با داشتن فضاهای «اندرونی در اندرونی» با کلیه قسمت‌های بیرونی و اندرونی بسیار حساب‌شده ساخته می‌شد. تفکیک فضاهای مسکونی با «اتاق‌های زندگی»، خواب، سفره‌خانه، اتاق‌های سه دری، پنج دری و در مواردی هفت دری)، تالارو بادگیر، «شاه‌نشین» و اتاق‌های طنبی)، گرم‌خانه، اورسی)، گوشوار و زیرزمین‌هایی برای نگهداری وسایل، مواد غذایی و آلنگ میوه‌هایی چون خربزه، هندوانه، انگور در سقف و تاق، زیرزمین‌هایی برای فصولی همچون پاییز و زمستان، حوضخانه (سردآب) به عنوان محل زیستگاه ظهرهای گرم تابستان با داشتن بادگیر و سایر فضاهای مسکونی در قسمت اندرونی چون حمام، نارنجستان و گلخانه، حیاط مصفا و مشجر و حوض آبنمای گسترده با داشتن فواره (آبمنگُل(16)) و باغچه‌سازی‌ها و خیابان کشی با فرش آجری در انواع نقوش گلچین‌های آجری، از کلیه مواردی است که برای قسمت اندرونی و حتی ناحیه بیرونی در نظر گرفته می‌شده است.
ساختمان بیوتات : شامل فضاهایی چون منبع گسترده آب، چاه آب، آبریزگاه، انبار، مطبخ و اتاق سرایدار، که بیشتر از خویشاوندان صاحب منزل بوده مورد توجه قرار می‌گرفته است.
قسمت بیرونی :شامل فضاهایی چون هشتی، اسطبل، انبار علوفه، اتاق سرایدار و فضاهای نیاز زندگی برای مهمان یا مهمانان و افراد غیرحرم اندرونی ، مطبخ، منبع و چاه آب، مستراح، حیاط مشجر و حوض آبنما بوده است.
 |
 |
طرح ساختمان‌های بیرونی و اندرونی:به گونه‌ای انجام می‌شده که ارتباط حیاط بیرونی از مسیر شاه کوچه، بازار و یا خیابان فراهم شده و قسمت اندرونی ارتباط و راهی جداگانه از کوچه دیگری داشته است. چون در قسمت بیرونی، افراد و فامیل غیرمحرم زندگی می‌کردند اهل حرم بدون ارتباط با آنها می‌توانستند از درِ دیگری از حیاط خارج شوند.
نماسازی ساختمان‌های بیرونی و اندرونی:اصل نماسازی در قسمت‌های داخلی، خصوصاً تالار (شاه‌نشین) از چنین هنرهایی استفاده می‌شد : پیش نجاری سازی، گچبری‌های سنتی در مایه نقش‌های گل و گیاه و اسلیمی و ختاتی و ….همچنین به کارگیری قوس‌های تزئینی چند کمانه در پیش ایوان‌سازی و همچنین در نعل درگاه‌ها جهت محل درها و پنجره‌ها، به کارگیری مقرنس بندی‌های گچی آونگ ، قطار‌بندی، طاسه‌سازی‌های گچی و کاشی در قسمت‌هایی از طاق پوش‌ها در زیرزمین‌ها، حوض‌خانه‌ها، در هشتی و راهروهای ارتباطی و پیش‌ایوان‌ها و …
عموماً نماسازی‌ها با فرش انواع گلچین‌های آجری در دیوارسازی‌ها به شکل طاق نماسازی و بالاخره سر در سازی با کارهای هنری بسیار ارزشمند از سرپایه سازی‌های مدور و چند وجهی و به کارگیری رسمی‌بندی ، کاربندی، یزدی‌بندی ، مقرنس‌سازی و طاسه‌سازی از آجر و کاشی توأماً ، و بهره‌گیری از کارهای گره هندسی از کاشی‌کاری معرق و همچنین بهره‌وری از انواع نقوش آجری در مواردی استفاده می‌شده است.
معماری دوره معاصر میانی و نزدیک
در اوایل دوران پهلوی اول، معماری سنتی برای ساختمان‌سازی مسکونی و حدوداً دوره قاجاریه و بعداً در مایه طرح‌های ترکی‌سازی و بکارگیری ستون‌های چوبی، سنگی مدور یا چند وجهی و یا آجری و یا استفاده از گچبری و نقاشی‌های چشم‌نواز و از آجر «مُهری» و با نقوش مختلف استفاده می‌شده است.