خواجه نصیرالدین طوسی و ایجاد رصدخانه مراغه
خواجه نصیرالدین طوسی در سال 597 هجری قمری در (جهرود قم و یا در طوس) ولادت یافت .
در معارف زمان خویش به ویژه حکمت و ریاضی استاد مسلم شده و به لقب «استادالبشر» ملقب گشت، و به دربار ناصرالدین عبدالرحیم مکنی به ابوالفتح، حکمران قهستان که از سران اسماعیلیه و محتشمی دانش پرور بود راه یافت و کتاب معروف «اخلاق ناصری» را به نام او پرداخت.
وی به علوم متعددی دست یافت که این علوم عبارتند از (علم اخلاق – علم کلام – علم فقه – علم تعلیم و تربیت – علم تفصیر – علم حکمت – علم فلسفه – علم منطق – علم تاریخ – علم جغرافیا – علم معدن – علم طب) و خصوصاً (علم ریاضی – علم فیزیک و علم نجوم) و سرآمد زمان خود بوده است.
خواجه نصیر الدین طوسی مشاور خاص هلاکوخان گردید و با تشویق خواجه نصیرالدین خصوصاً با قوت علم نجوم و ستاره شناسی و ستاره گویی حمله هلاکوخان را به بغداد فراهم ساخت و بساط ظلم و ستم حکومت 525 ساله پر جور و ستم خلفای عباسی که صدمات بسیار فراوانی را برای ایران زمین از جمله فناشدن زبان فارسی را نیز دربرداشت و بسیاری دیگر از بین برداشته شد و پس از آرامش کشور، خواجه د رکنار کارهای بزرگ حکومتی به کارهای بزرگ تحقیقی، پژوهشی، علمی و تألیفات متعدد و در نتیجه ایجاد رصدخانه مراغه نایل آمد .
زمان بنای رصدخانه مراغه سه شنبه چهارم جمادی الاول سال 657 هجری قمری می باشد.همچنین ساختن برخی از دستگاه‌های مورد استفاده در رصدخانه را پیش از سال 660 هجری قمری به انجام می‌رساند.
در مجموع زمانی که قسمتهای لازم از رصدخانه جوابگوی بهره‌برداری بوده است کار رصد کامل از کواکب توسط دانشمندان خصوصاً خواجه نصیرالدین آغاز شده و زمان کامل رصد از دوره کامل کواکب و خسوف و کسوف و سایر موارد از جهات مختلف که سی سال زمان لازم داشته است با کوشش فراوان به 15 سال می‌رسد واین رصد کاملترین رصدی بوده است که بعد از هزار و چهارصد سال و اندی بعد از (رصد ابرخس) بوده و همچنین (رصد بطلمیوس) که بعد از هشتصد و پنج سال بعد از رصد ابرخس انجام شده و خصوصاً رصد «مسلمانی از رصد مأمون خلیفه عباسی) که با رصد، رصدخانه مراغه چهارصد و سی سال فاصله داشته است کار بزرگ نجومی در عالم با مدیریت عالِم بزرگ ریاضی و نجوم ایران آن روز خواجه نصیرالدین طوسی انجام شده که ارزش و شهرت آن تا امروز جهان‌گیر می‌باشد.
امروزه ما از این اثر بزرگ جهانی فقط تعدادی پی‌ها و دیواره‌های بسیار ناقص سنگی و آجری را برفراز تپه رصدخانه مراغه می‌بینیم که به همت کاوشگران عزیز و ارزشمند باستانشناس از زیر خاک بیرون آورده شده است .ساختمان سازی رصدخانه توسط معمار اصلی مجموعه (فخرالدین احمد بن عثمان امین مراغه‌ای) ثبت شده است.
 |
 |
به طور خلاصه: مصالح به کار رفته در مجموعه رصد خانه مراغه در پی سازی از ملات و ماسه و آهک و سنگهای مقاوم کروی و شکسته استفاده شده . ازاره های سنگی بوده و دیوارها از آجر و خشت خام تواما بهره برده شده است احتمالا نعل درگاه‌ها قوسی و پوشش‌های سقف از سقف‌های آسمانه و گنبدی پوش بوده است. ضمنا از کاوش‌های باستان شناسی ثابت می‌شود که نماسازی ها اکثرا از آجرهای منقوش و گلچین‌های آجری همچنین کاشی‌های زیر رنگی و هفت رنگی و کاشی زرین فام گود و برجسته استفاده شده که نمونه‌های بدست آمده در کاوشها گواه این مدعا می‌باشد.
یادآور می‌شود به احتمال زیاد تخریب اولیه رصدخانه توسط تیمور و سپس اهالی دور ونزدیک برای استفاده از مصالح آن برای احداث ساختمان سازی خود باعث شده است که این اثر بزرگ معماری و علمی بزرگ به طور کامل از بین برود و امروزه فقط تعدادی پی‌های بازسازی شده از این اثر باقی بماند. پس از کاوشها و بازسازی پی‌ها بر روی پلان مدور هسته مرکزی رصد خانه یعنی «برج مرکزی» اسکلت نیمه کروی گنبدی شکل (اسپیس) فرمی ساخته شده است.
باری: جا دارد که دولتمردان ما، سازمان عزیز میراث فرهنگی، گردشگری و هنرهای دستی را در این خصوص بسیار مهم یاری کنند تا گنبد (اسپیس فرم) مشبک را از روی بقایای برج مرکزی برداشته و در مجموع همت همه جانبه‌ای را برای شبیه‌سازی این برج همچون برج رصدخانه سمرقند برای مجموعه رصدخانه مراغه که این چنین روزگاری بسیار تلخ بر آن مستولی شده است، به وجود آورند (انشاءالله تعالی) و به امید آن روز.
