شگفتی‌های آثار معماری قبل از اسلام در ایران
معماری ایرانِ قبل از اسلام در شکل‌های گوناگون و بسیار پرمحتوا از سوریه تا شمال هندوستان و کناره‌های چین، و از قفقاز تا زنگبار افریقا پراکنده بوده است. این معماری و شیوه‌های طراحی و اجرای آن بعدها در معماری دیگر ملل جستجوگر عالم ریشه دوانیده استآثار معماری قبل از اسلام بسیار فراوان اما به شکل پراکنده در ایران پهناور به یادگار مانده است که به طور کوتاه به برخی از آنها که اکثراً در ایران کنونی می‌باشند می‌پردازیم.
سکونت‌گاه‌های کهن
اسکلت سکونت‌گاه‌های خشتی هزاره هشتم قبل از میلاد، در ده کیلومتری «هِرسین»و بناهای خشتی ساده از منطقه دره «گنج تپه زاغه»(در دشت قزوین که عموماً پوشش سقف آنها از اجرای «آسمانه» بوده؛ در نتیجه سقف‌ها از بین رفته است؛ اما اسکلت آنها تا امروز حفاظت شده و به یادگار مانده است.
شهر سوخته
در شهر سوخته مجموعه آثار مسکونی خشتی، پیوسته با طاق پوش‌های «اِسکُنج»2 دار نیم گود ساخته شده و در قسمت میانی طاق‌ها، رج‌های اصطلاحاً «لاپوش» اجرا گردیده است.
بنای چغازنبیل
بنای شگرف چغازنبیل متعلق به 1250 سال قبل از میلاد می‌باشد که در هفت تپه خوزستان واقع است. این بنا در پنج «اشکوب» بوده که امروزه نیز حدوداً در همان شکل دیده می‌شود.ارتفاع این بنای آجری حدود 54 متر می‌باشد و به نام «زیگورات»5 نیز مشهور است. بنای چغازنبیل دارای دو اشکوب زیرین است که محل عبادتگاه بزرگان و پادشاهان عیلامی بوده است.
دوره هخامنشی و آثار تخت جمشید
در کناره کوه رحمت از شهرستان مرودشت استان فارس،کاخ‌های هفدهگانه در «پارسیه» تخت جمشید که عموماً سنگی و با سقف‌های آسمانه بوده است با زیربنای حدود 450 × 300 متر بر دامنه کوه (رحمت) ساخته شد. جدا از هنر حجاری، هنر سفالگری، کاشیگری و کاشیکاری، مفرغ و مطلاکاری و … نیز در دوره عظیم هخامنشی به سرحد کمال مطلوب رسید.
حک آجر نوشته از بنای چغازنبیل
دوره اشکانی
از سالهای 250 قبل از میلاد به بعد گرایش به سوی پوشش‌های طاقی بوده است. نمونه‌هایی از آنها را می‌توان درکاخ و معبد کوه خواجه ، معبد آناهیتا ،کاخ هیترا و کاخ اشکانی بررسی کرد.
دوره ساسانی
از سالهای 226 تا 652 میلادی ایران شوکت و عظمت دوره هخامنشی را در مقیاس وسیع به خود گرفت. سر سلسله این دوره اردشیر پسر بابک معروف به «اردشیر بابکان» نوه ساسان، بزرگ موبد موبدان معبد آناهیتا بود،کاخ شاهی آجری را بنا کرد.
این پدیده گنبدسازی را می‌توان نخستین پوشش طاقی از گنبدسازی ایران دانست. از آثار طاقی دیگر این دوره می‌توان به ساخت کاخ‌های گوردختر و بیشابور توسط اردشیر اول و کاخ سروستان توسط «بهرام پنجم» در این شیوه اشاره داشت. همچنین در دوره ساسانی صنعت، به تعالی رسید و هنرهای نقره کاری، مطلاکاری، سفالگری، سرامیک و … نیز بسیار رونق گرفت.این شیوه کاشیکاری، اصل و اساس «کاشیکاری معرق» بعد از اسلام نیز شده است .
ایوان مدائن: جنوب بغداد (دوره ساسانی).
طاق کسری
در دوره خسرو اول (انوشیروان) کاخ مدائن با شکوه و جلال خاصی بنا گردید. طاق این ایوان در ترکیب قوس «تخم مرغی، بیضوی ساسانی» اجرائی از چند ردیف «لاپوش» ساخته شده است. گفته شده که این اجرای بی‌همتای طاق بدون قالب و فقط با تجربه فراوان معمار و سازنده، «پوشش» گردیده است.
آثار دوره شکوفای ساسانی ؛ می‌توان از «بندر بین‌المللی سیراف» ،بزرگ شهر خشتی جهان «ارک بم کرمان» ، مجموعه «تخت سلیمان» ،کاخ‌های ییلاقی دوره ساسانی،«طاق بستان» ،آتشکده‌های «آذرگُشسب» در تخت سلیمان، «بازه هور» تربیت حیدریه ، رباط‌ها ،کاروانسرای انوشیروانی و بسیاری آثار دیگر را باید نشانی از موجودیت تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران زمین دانست.
در مجموع آثار معماری قبل از اسلام در ایران از ویژگی‌های خاص طراحی، نحوه ساخت و خصوصاً نماسازی برخورداری کامل داشته است که همواره مورد توجه خاص معماران بزرگ عالم و محققین و ایرانشناسان جهان بوده است. آثاری که بحق هریک خود از شاخص‌ترین اثار معماری جهان به شمار می‌آیند و باید برای شناخت عمیق آنها مطالعه بسیار داشت.
