پدیده‌های بدیع معماری ایران
از نیمه قرن اول هجری تا دوره ایلخانی
حماسه قادسیه، ازجان، قوام و ریشه گرفت چرا که ظلم و جور مجریان حکومت یزدگردی و خصوصاً موبدان، مردم عامی و رعیت را بسیار به ستوه آورده و همه چیز بر مراد سپاه اسلام بود و در زمانی اندک «ایران» به تصرف سپاه خلیفه دوم درآمد.مردم رها شده از بند، مشتاقانه اسلام را پذیرفته و از دل و جان مرید احکام الهی و پیرو طیبین و طاهرین، خصوصاً خاندان پاک نبوت و امامت شدند.
بناهای شگرف تاریخی از نیمه قرن اول هجری:
مسجد فهرج یزد:
مسجد فهرج یزد در طرح رواقی، اثر بی‌همتای خشتی از اواخر نیمه اول قرن هجری با «پیل1 پایه‌های» بسیار باربر و قوس‌های مقاوم «بیز ساسانی»و پوشش طاق‌های «گهواره‌ای» آهنگ2 می‌باشد.
. سبک ساختار این مسجد بعداً در مساجد تاری خانه دامغان، دزفول، شوش و شوشتر اثر داشته است.
مسجد تاری خانه دامغان:
مسجد تاری خانه دامغان از مصالح آجر و در سبک رواقی است و از آثار قرن دوم هجری می‌باشد. ستون و پایه‌های باربر این مسجد مدور استوانه‌ای به قطر 60/1 متر بوده و قوس‌های آن «جناقی»و «بیضوی شکسته» می‌باشد. در دوره سلجوقی و توسط «بختیار بن محمد» ساخته شده است
همچنین یکی از آثار بسیار ارزشمند ایران کهن بنای بی‌مانند مقبره سلطان اسماعیل سامانی است، که در سال «285 ه. ق.» در بخارا ساخته شد.
معماری دوره سلجوقی:
در دوران امپراطوری گسترده سلجوقیان، ایران از آبادانی‌های بسیار فراوان برخوردار بوده است. آثار این دوره عموماً با فلسفه معنوی از جهت طرح و اجرای سازه‌ای همراه است. این اصول بیشتر مدیون بینش و درایت فرزند برومند آن دوران ایران زمین، «خواجه نظام الملک طوسی» است که در دربار ترکان سلجوقی دارای عزت و مقام بسیاری بوده است.
دو منار طبس :
چندین قرن قبل از منارجنبان اصفهان دو منارجنبان مدرسه دو منار طبس ساخته شد. از ویژگی‌های بارز این دو منار این بود که چنانچه یکی از این دو منار ستبر حرکت داده می‌شد، منار دیگر نیز به وضوح حرکت می‌کرد.
کاشی های زرین فام سلطان سنجری:
به اختصار گفته می‌شود در دوره سلطان سنجر سلجوقی هنر کاشیگری و کاشی پزی به اوج تعالی از هنرهای قدسی رسید،
خشت‌های زرین فام دوره سلطان سنجری در ابعادی بزرگ و حدود 40×50 سانتی‌متر و یا بیشتر، که از اندازه‌های سنتی «گره» حاصل می‌شود، به ضخامت حدود پنج سانتی‌متر تهیه می‌شد.کاربرد نوع کاشی زرین فام برای اولین بار جهت بارگاه حضرت رضا (ع) و در مکان روضه منوره و بیشتر برای ازاره‌ها، سرپایه‌ها و کتیبه‌ها بوده است.
ویرانگری های مغول:
با حمله مغول ویرانگر، بسیاری از آثار ارزشمند معماری در نواحی شرقی ایران و … کاملاً با خاک یکسان شده است، به طوری که گفته شده در سبزوار کاروانسرایی، که هتل بسیار مرغوب زمان بوده است، با 999 «حجره»کاملاً ویران شده است.
هنر و معماری دوره ایلخانی:
در این دوره هنرهای وابسته به معماری چون کاشیکاری و خصوصاً گچبری به اوج تعالی رسید، به طوری که شگرف‌ترین پدیده گچبری عالم با نقوش فراوان و انواع خط برای محراب بی‌همتای مسجدجامع اصفهان ،بقعه پیر بکران ،بقعه بایزید بسطامی در بسطام و … ایجاد شد .
ضمناً در این زمان از هنر کاشیکاری معقلی و معرق در مساجد اشترجان اصفهان و خصوصاً ورامین و بسیاری دیگر، ارزش‌های جهانی آفریده شد.
گنبد سلطانیه:
این گنبد که دومین گنبد بزرگ جهان است،با دیوارهای تیغه‌ای، که اصطلاحاً (صندوقه‌ای) گفته می‌شود، سبب یکپارچه شدن دو پوسته زیرین و رویین شده است. قابل ذکر است که شیوه ساخت این گنبد روی گنبد «کلیسای سانتاماریا دلفوره» در فلورانس بعد از صد سال تقلید شده است.
رصدخانه مراغه
در زمان هلاکوخان توسط وزیر فیلسوفش که مجموع العلوم خصوصاً نجوم و ریاضی‌دان بزرگ دهر، خواجه نصیرالدین طوسی است، رصدخانه‌ای بسیار عظیم و گسترده بر روی تپه‌ای مرتفع در مراغه ساخته شده است.
منارجنبان اصفهان
یکی از آثار بسیار شگرف معماری و علمی دوره ایلخانی وجود مقبره عمو عبدالله در کنار اصفهان می‌باشد.مسجد الجایتو-بقعه پیر بکران-کاشی کاری معقلی-گنبد سلطانیه-رصد خانه مراغه-هلاکوخان.مسجد الجایتو-بقعه پیر بکران-کاشی کاری معقلی-گنبد سلطانیه-رصد خانه مراغه-هلاکوخان.باارزش دوره تیموری گردید.
کلید واژگان:
معماری ایرانی-دوره ایلخانی-قرن اول هجری-معماری خشتی-مسجد فهرج یزد-سلطان اسماعیل سامانی-پآجرکاری-دوره سلجوقیان-میل مناره-حماسه قادسیه-یزدگرد-رستم فرخ زاد-سپاه اسلام-پیل پایه ها-بیز ساسانی-گل رزاس-کاه گل ریگ-رخ بام-گلدسته-تخت جمشید-آجرهای ختایی-تاری خانه دامغان-سبک رواقی-قوس جناقی-مختار بن محمد-نگین بافت-پشت بغل سازی-گنبد خانه-ترنبه-پوشش کنبوزه ای-خواجه نظام الملک طوسی-کاروانسرا-مسجد جامع اصفهان-نظامیه-مدرسه شیعی-دو منار طبس-منارجنبان-کتیبه خط-کاشی-مدرسه طبس-میل مسجد علی-خفته و راسته-پیلی دار-کاشی زرین فام-سلطان سنجری-کاشیگری-کاشی پزی-بارگه حضرت رضا-محراب سلطان سنجری-حمله مغول-گنبد قابوس-مرداویچ-کلیسای سانتاماریا-جمشید کاشانی-کاشی های خشتی-فضل الله همدانی-چنگیز-غازان خان-مسجد الجایتو-بقعه پیر بکران-کاشی کاری معقلی-گنبد سلطانیه-رصد خانه مراغه-هلاکوخان.
