اندود ساروج و هنر ساروج‌بری و تزینیاتی در حمام‌های عمومی قدیم
یکی از ترکیبات بسیار مؤثر ملات و اندود ساروج خاکستر میباشد.
سیلیس در خاکستر همان اثری را خواهد داشت که سیلیس در ترکیبات سیمان دارد.
مقاومت 28 روزه این اندود برابر با (mm /N 9) یعنی حدود 92 کیلوگرم بر سانتیمتر مربع می‌رسد که این رقم در حد بهترین ملاتهای سیمانی و بتون بسیار مرغوب میباشد.در سده‌های قبل، از دور و نزدیک از ملات ساروج جهت آببندی کردن آب انبارهای بزرگ مردمی جهت کاروانسراهای برون شهری و درون شهری و همچنین آب انبارهای وسیع و پر حجم برای محلات در شهرها و آب انبارهای کوچک در منازل و همچنین حوض‌ها و منابع آب منازل مسکونی و غیره و جوی‌ها و حوضخانه‌های شهری و باغات شاهی با استخرهای وسیع و خصوصاً در ساخت و ساز (حمام‌های عمومی و خصوصی) و اندود و آببندی کردن (خزینه‌های اصصلاحاً پایین و(3) بالا ) و همچنین اندودکاری بسیار استادانه در داخل گرمابه‌ها و سربینه‌ها در بدنه و زیر طاقها و کاربندی‌ها و بسیاری دیگر حدوداً تا 50 سال قبل نهایت استفاده از آن شده است.
نحوه ساخت ساروج : مواد ترکیبی ساروج عبارتست از 8 پیمانه آهک خالص (گل آهک) الک شده 6 پیمانه خاکستر مرغوب الک شده ـ 6 پیمانه ماسه بادی اصطلاحاً (پولک ریز(4) ) و بدون ضایعات و غربال شده.
ساروج خُمیر :
در این ساروج علاوه بر مصالح یاد شده یک پیمانه خاک رس چرب الک شده به مخلوط اضافه می‌شود. ضمناً بجای لویی نی از «پشم گوساله و موی بُز» استفاده می‌گردد. این ساروج بیشتر در نواحی جنوب ایران خصوصاً در بنادر جنوب و بالاخص «در بندر خُمیر» مورد استفاده بوده و بهمین نام نیز معروف شده است.
برای آزمایش اصطلاحاً به عمل آورده شده ساروج با فشار فراوان ناخن شصت برسطوح ساروج فشرده می‌شد. اگر اثری از ناخن بر اندود اجرا شده ساروج بی‌نتیجه بود زمان آب بستن به خزینه و یا منبع رسیده بود.
توجه : در مواردی که اجرای اندود ساروج اطمینان کامل حاصل می‌شد تیغه چاقو را به سطح اندود می‌فشردند که مسلماً اندود سخت و سخت شده و تیغه چاقو در آن بی‌اثر بود.
در این زمان بود که با سلام و صلوات بر محمد و آل پاک او آب به درون حوض منبع و خزینه‌های حمام سرازیر می‌شد.
هنرمندان ایران در نماسازی بناها از زیباترین طرح و نقش و با استفاده از مصالح گوناگون زیبایی‌های جاودانه‌ای را به معماری جهان تقدیم داشته که جسم و روح بزرگ هنرمندان عالم را به تسخیر کشیده است.
به علاوه زیباترین شیوه‌های اصولی پوشش‌های طاقی را از انواع گهواره‌ای آهنگ- چهارطاقی – گلودرهم – طاقهای ترکین هندسی و همچنینن طاق گنبه‌ها و طاق گنبدی‌ها و طاق و تویزه و بسیاری دیگر را در قسمتهای گرمخانه حمام و سربینه آن در نهایت استادی از ملات «گِل آهک» و آجر پوشش می‌کنند و بعداً برسطوح آنها چه استادانه اندودساروج می‌نمایند
اصولاً برای دلپذیری و توجه به نقش در ساروج بری برجسته از رنگهای طبیعی معدنی به مانند « پودر لاجورد» برای رنگ نیلی و برای رنگ مشکی از «دوده» و برای رنگهای قهوه‌ای، قرمز و زرد از رنگ «اخُرا» و ترکیب آن با سایر رنگهای دیگر می‌توان بهره گرفت. همچنین برای رنگهای الوان دیگر می‌توان از «سرنج – سفیدآب و شنجرف» استفاده کرد.
 |
 |
ضمناً رنگ شیری همان خود رنگ بودن ساروج ساده میباشد که برای زمینه و سایر موارد بکار می‌رود.
در انتخاب رنگها برای ساروج بری نباید از رنگهای گیاهی چون «روناس- حنا- پوست گردو- گل کاجیره- زعفران- ریون و نیل» استفاده کرد. چرا که آهک از خانواده قلیایی‌ها و از مصالح اصلی ساروج بوده که بر رنگهای ذکر شده اثر گذارده و در زمانی کوتاه آنها را تجزیه و بی‌رنگ و کدر می‌سازد.
باید همواره پاسدار و نگهدار این میراث بس پرفلسفه و عظیم از معماری بی‌همتای ایران عزیز را داشته باشیم که مسلماً این اصالت بزرگ را همیشه سازمان میراث فرهنگی عزیز کشور بدوش کشیده و می‌کشد.